«Κοίταξε - μας είπε [ο Καντ] - να ενεργείς και να αισθάνεσαι έτσι, ώστε ποτέ να μη μεταχειρίζεσαι τον άνθρωπο ως μέσον αλλά πάντοτε να τον έχεις σκοπό στις προθέσεις και στις πράξεις σου. Δεν έχω συναντήσει ως τώρα πιο υψηλόφρονη προτροπή, που να δείχνει τέτοιαν εμπιστοσύνη και τόσο σεβασμό στον άνθρωπο σαν άνθρωπο. Εάν τη μεταφέρουμε στο σχήμα του ορισμού και τη συσχετίσουμε με την παραπάνω ανάλυσή μας, θα έχουμε την εξής απλή και συνάμα βαρυσήμαντη φόρμουλα: «Άνθρωπος είναι το μοναδικό μέσα στο γνωστό μας σύμπαν ον που έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να λογαριάζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσον».

 

Αυτή - θα παραδεχτούμε - είναι η γλώσσα του γνήσιου ουμανισμού. Κανένας «σκοπός», όσο ψηλά κι αν τον τοποθετήσουμε, με όσην αίγλη και αν τον περιβάλουμε, δεν μπορεί να δικαιολογήσει εκείνον που θα χρησιμοποιήσει τον άνθρωπο ως μέσον για την πραγματοποίησή του. «Μέσα για κάποιο σκοπό» μπορούν (και στην ανάγκη, επιβάλλεται) να γίνουν όλα τα όντα εκτός από ένα: τον άνθρωπο. Αυτός οφείλει να είναι, και δικαιούται να απαιτήσει να είναι, μόνο σκοπός.

 

Η αξία του δεν αντικατασταίνεται με τίποτα. Δεν μπορεί να αποτιμηθεί με καμιάν άλλη. Είναι το μέτρο των άλλων αξιών. Εκείνος λοιπόν που τον κατεβάζει από το υψηλό επίπεδο του απόλυτου «σκοπού» στο χαμηλό επίπεδο του σχετικού «μέσου», ή αυτός που αυτοκαταδικάζεται (από βλακεία ή ανανδρία) σε «μέσον προς άλλο σκοπό», αναιρεί, καταλύει, «σκοτώνει» τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο. Μεγαλύτερη βλασφημία, βαρύτερο έγκλημα δεν υπάρχει.

 

Τα δικαιώματα όμως συνυφαίνονται με ισομεγέθεις ευθύνες. Να λογαριάζεσαι (από τους άλλους και από τον εαυτό σου) σαν άνθρωπος δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και ευθύνη. Το πρώτο μας αρέσει, το δεύτερο αποφεύγουμε να το ομολογούμε. Το «ως χαρίεν άνθρωπος» του αρχαίου ποιητή, έχει δύο όψεις, τη μια φανερή, την άλλη αφανή: - Τι χαριτωμένο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος! - Αλλά και τι βαρύ, τι ασήκωτο πράγμα είναι να είσαι άνθρωπος....»

"Η πιο επαναστατική αλλαγή στον 21ο αιώνα δεν θα προέλθει από την τεχνολογία, αλλά από μια καινούργια αντίληψη για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος". (2)

 

"Εκείνο για το οποίο η δική μας γενιά θα μετανιώσει μία μέρα δεν θα είναι τόσο η σκληρότητα και οι αδικίες των κακών ανθρώπων, όσο η απαράδεκτη σιωπή των καλών". (3)

 

(1) Παπανούτσος Ε., Η κρίση του πολιτισμού μας, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1994

 

(2) John Naisbitt, Αμερικανός συγγραφέας & μελλοντολόγος

 

(3) Μάρτιν Λούθερ Κινγκ